Jak umiera ciało?

Śmierć Carlosa Casagemas - Pablo Picasso 1901

Na dwa, trzy dni przed śmiercią skóra zaczyna inaczej odbijać światło, szczególnie w ciągu dnia. Z miękkiej, sprężystej staje się woskowa i sztywna. Zdecydowanie wyostrzają się rysy, szczególnie nos, na jego środku pojawia się podłużne zagłębienie. Przytomne osoby cały czas są ruchliwe, zachowują się jakby za kilkadziesiąt godzin nie miały umrzeć – porządkują rzeczy, rozmawiają jak gdyby nic, jakby nie zauważali, że ich ciało powoli się zmienia. 

Z pacjentami spotykam się przez kilka, czasami kilkanaście dni, odwiedzam ich kilka razy dziennie – jednym z najtrudniejszych momentów jest chwila, gdy zauważam bruzdę na nosie. Wtedy wiem – to już i często zastanawiam się, czy oni też już wiedzą. Wydaje mi się, że nie. Mimo tego, że zdają sobie sprawę ze swojego stanu i intelektualnie pogodzili się ze swoim losem. Czym innym jest spodziewać się śmierci, nawet bliskiej, a czym jeszcze innym uświadomić sobie w poniedziałek rano, że umrę w środę koło południa.

Na kilka godzin przed śmiercią aktywność ogranicza się już tylko do obrębu łóżka, poprawiania kołdry, sięgania po komórkę, układania poduszki, szukania wygodnej pozycji. Spojrzenie człowieka staje się nieobecne, czasami wzrok zawiesza się w niewiadomym, odległym punkcie. Oczy stają się szkliste. Umierający są w stanie normalnie rozmawiać, ale głos jest spowolniony, znika melodyczność – robi się jednostajny. Wtedy muszę być bardzo uważny i skupić się na tym, co mówią. W strumieniu słów przeplatają się zwykłe informacje (jaki jest dzień tygodnia, kto był z wizytą, co jadłem) z ważnymi wyznaniami – pojawia się świadomość nadchodzącej śmierci, umierający mówią o Bogu, lęku. Czasem opowiadają o odwiedzających ich bliskich zmarłych, którzy stają się dla nich realni na równi z żywymi. Jakby w momencie śmierci świat żywych i umarłych naturalnie się przenikał. Przez ostatnich kilka godzin życia człowiek staje się spokojny, poddaje się naturalnemu biegowi rzeczy. 

Pierwsze zmieniają kolor paznokcie, a gdy dłonie i stopy sinieją, i stają się chłodne - oznacza to, że do końca zostało nie więcej niż dwie, trzy godziny. Wtedy umierający przeważnie traci świadomość, jeśli nie – to jest tylko w stanie odpowiadać przecząco lub twierdząco, czasem tylko ruchem głowy. Powieki opadają lub bywają półprzymknięte. Pojedyncze osoby umierają z pełną świadomością, do samego końca mówiąc ważne dla siebie rzeczy.

W ostatnich chwilach oddech staje się coraz płytszy, człowiek przypomina nieco rybę, łapiąc powietrze ustami. Mogą się zdarzyć nawet kilkunastosekundowe bezdechy. Mówi się, że wydaliśmy ostatnie tchnienie, ale to jest raczej wdech bez wydechu. Serce staje i przez cztery minuty obumiera mózg. Wtedy nasze ciało jeszcze przez kilkadziesiąt sekund jak gdyby próbowało złapać oddech. Potem nie dzieje się już nic.

To koniec.
Cisza i kompletny bezruch. 

Trudno jest wtedy zrozumieć, że człowiek nic już nie czuje, właściwie każdy obchodzi się z ciałem delikatnie jakby żyło. A ono zaczyna bardzo szybko się zmieniać. Wprawdzie było woskowe, ale w ciągu pięciu minut po prostu zastyga. Staje się sino-szare i ewidentnie chłodne – temperatura wyrównuje się z otoczeniem. Zgodnie z prawem ciążenia krew, która nie jest już pompowana, opada; na plecach lub boku pojawiają ciemne wybroczyny – plamy opadowe. Jeszcze wtedy ciało jest nadal miękkie, za kilka godzin zesztywnieje. Trudno jest wtedy zgiąć rękę lub rozprostować palce.

Jeśli ktoś nie może skonać, zapalam gromnicę, którą wkładam w dłoń umierającego i modlimy się litanią do patrona dobrej śmierci – św. Józefa lub Wszystkich Świętych, zmawiamy także Koronkę do Miłosierdzia Bożego. Te modlitwy zazwyczaj pomagają odejść.

Nawet jeśli ktoś ma wątpliwości co do istnienia Pana Boga i rzeczywistości nadprzyrodzonej, to dla mnie proces umierania – fakt, że ktoś jeszcze kilkanaście minut wcześniej był integralną osobą, która żałowała, kochała, modliła się, czyli ewidentnie była i żyła – nie kończy jego istnienia. Teraz, gdy przestało bić serce, miałoby go nie być? Tak po prostu w odstępie kilkunastu minut? Dla mnie fakt ustania pracy organizmu nie jest dowodem na to, że człowiek przestał istnieć. Zawsze powtarzam pacjentom, że trzeba przeżyć własną śmierć – to jest zwycięstwo duszy nad ciałem.

  

Ks. dr Jan Kaczkowski 

(doktor teologii moralnej, bioetyk, wykładowca UMK w Toruniu, założyciel i prezes Puckiego Hospicjum pw. św. Ojca Pio.)

Jak umiera Ciało - Laboratorium Więzi